Чалавек, які змусіў круціцца ў іншы бок шасцярні непаваротлівай дзяржаўнай машыны, – гэта Ўладзімір Малярчук, электрык з Вілейкі; яму семдзясят гадоў, і з 1994 года ён абараняе правы чалавека.
“Валодзя, ты куды газеты вязеш?”
На першы погляд здаецца, што жыццё Ўладзіміра Архіпавіча цалкам складаецца з супрацьстаяння і пераследу. Ён нават не можа прыгадаць, колькі разоў яго арыштоўвалі:
– Шмат! Апошні раз – год таму, 24 сакавіка… Сядзеў два разы. А затрыманняў было не меней за дзесяць. А можа, і дваццаць.
Жыццё ў прыцэле неаслабнай увагі ператварылася ў звычку настолькі, што аб праслухоўванні яго тэлефонных размоваў Малярчук паведамляе будзённа, як аб надвор’і:
– Званю ў Маладзечна: хлопцы, вам газетаў падвезці? Дзве тысячы, кажу, прывязу.Праз пятнаццаць хвілінаў аўтобус з плошчы, хутка буду ў вас. Запакаваў газеты ў пакет… Тут пяць хвілінаў ісці. Стаіць машына, выходзіць з яе падпалкоўнік, мой знаёмы: “Валодзя, ты куды газеты вязеш?”
“Мяне асвяцілі фарамі. І не заўважылі, паехалі далей”
Ці выходзіць віжаванне за вілейскім праваабаронцам за межы “праслушкі”? Бадай, на гэтае пытанне ніхто не адкажа.
– Сябар мой папрасіў зрабіць яму святло. Я званю, кажу: а шостай вечара да цябе пад’еду. Прыехаў – ужо цёмна. Стаіць машына, роўна насупраць брамкі. Фары не гараць. Як убачыў машыну – сэрца ёкнула. Не страшна, але непрыемна. Я пайшоў. Машына кранулася. Я іду – і яна побач едзе паціху. Дайшоў да скрыжавання; машына паехала далей, і тут я назад разварочваюся, бягу, прабягаю квартал… Хаваюся за дрэва… Машына разварочваецца, едзе назад; мяне асвяцілі фарамі. І не заўважылі, паехалі далей. А я пайшоў па сцежцы вузенькай праз кар’ер; з іншага боку – плот. Іду і думаю: навошта я тут пайшоў? Сустрэнешся тут з імі – нікуды не ўцячэш. Бачу: машына спусцілася ўніз, развярнулася… А я дварамі да свайго дома дайшоў.
“Калі там будзе Малярчук, цягніце іх у аддзяленне”
Пасля пятай, дзясятай гісторыі пра ціск, пераслед, праслушку проста не верыцца, што гэта ўсё прызначана адному-адзінаму Малярчуку. Аднак уся вілейская міліцыя не прыхоўвае, што поўным складам працуе на яго ўтаймаванне:
– Той вясною ўжо і пратэсты, і плясканні скончыліся па ўсей Беларусі (т.зв. “маўклівыя пратэсты” вясной 2011 года – заўв. аўт.); але тут у Вілейцы я іх яшчэ трымаў у напрузе. Міліцыянты па ўсім горадзе. На адной плошчы, на другой… Каля фантана – чалавек восем. Стаяць, нас чакаюць. А плошча пустая: толькі мы з адным хлопцам і дзяўчынай. Я кажу: Дзім, давай хоць адзін раз пахлопаем! Толькі хлопнулі – гэтыя кінуліся да нас. Вось тады нас судзілі. Дзіме, як маладому, – сем сутак. Мне, як старому, – пяць. А на судзе цікава было, што адзін міліцыянт казаў суддзі: “Начальнік міліцыі загадаў: калі там будзе Малярчук і калі зайграе музыка, спрацуе будзільнік, ці калі хлопаць пачнуць – цягніце іх у аддзяленне!”
“Калі сядзеў на сутках, міліцыянты падсілкоўвалі мяне”
Беларускае мястэчка Вілейка не саступае маленькім гарадкам з Дзікага Захада, праслаўленым у вестэрнах: гісторый пра складаныя дачыненні каўбоеў, бандытаў і шэрыфаў хопіць не на адзін прыгодніцкі фільм:
– Пішу я ў абвестках: нам забаранілі правесці сход на плошчы – значыцца, сустрэнемся ў магазіне! Заходжу ў прызначаны час у магазін – а ён поўны міліцыянтаў! І яны ўсе кажуць: “Сыходзьце хутчэй! Праз пятнаццаць хвілінаў будзем вас браць!”
З добрым стаўленнем міліцыянтаў – у спалучэнні з татальным пераследам – Уладзімір Малярчук сутыкаўся не аднойчы:
– Яны ж разумеюць усё! Нават калі я сядзеў на сутках, міліцыянты мяне падсілкоўвалі. Яны выводзілі мяне ў пакой, дзе няма відэакамер, і дзяліліся сваімі ссабойкамі: бутэрбродамі з маслам… Чаму? – бо яны ведаюць мяне. Ведаюць, што я ім не вораг. Я ж пішу ў артыкулах пра іх начальства…
“Ты што, сябруеш з Малярчуком?”
Добра ведаюць Малярчука і чыноўнікі:
– Некаторыя баяцца нават побач са мной стаяць. Я размаўляў неяк на вуліцы з адным чалавекам – у адукацыі ён працуе – а міма ішоў намеснік старшыні выканкама. Потым выклікаў таго чалавека, давай запытвацца ў яго: “Ты што, сябруеш з Малярчуком?” Сцеражацца мяне…
Чаму Малярчука дагэтуль не выцяснілі на перыферыю гарадскога жыцця? Як у яго атрымліваецца, пры ўсёй адыёзнасці, пры нязгодзе, пры вечным пратэсце – заставацца і ўплывовым, і паважаным чалавекам у Вілейцы? Уладзімір Архіпавіч мае сваё тлумачэнне:
– Я тут запатрабаваны як добры спецыяліст. Хаця і спрабавалі звольніць мяне. Старшыня выканкама выклікаў дырэктара: звольні яго, загадваў. Але не. Паважаюць мяне. Калі хто дрэннае і думае, то ён гэта пры сабе трымае. Бо я людзям дапамагаю на самой справе.
“У адной вёсцы не было хлеба…”
Аб праваабаронцы хутка разносіцца слава як аб чалавеку, які “дапамагае ўсім”, і гэта зразумела: нельга патрабаваць ад людзей абазнанасці ў міжнародным праве правоў чалавека, калі такой абазнанасці няма нават у выпускнікоў юрфака. Таму даводзіцца выслухоўваць праблемы вельмі разнастайныя. Нехта б адмовіўся. Але не Ўладзімір Малярчук:
– У адной вёсцы не было хлеба. Яны пазванілі мне, бо я свае газеты распаўсюджваю. Ведаюць мяне многія… І пазванілі: два дні хлеба няма ў нас у магазіне! Я заходжу ў выканкам, у аддзел гандлю, пытаюся: чаму? Людзі скардзяцца! Яны адразу: ой, Уладзімір Архіпавіч, пачакайце! Пазванілі на хлебазавод, сказалі: праз пару гадзінаў прывязуць туды хлеб. А на наступны дзень тэлефануюць мне дадому: Уладзімір Архіпавіч, графік завоза хлеба такі і такі.
Праўда, не ўсе праблемы вырашаюцца адной сілай згадкі імя Малярчука. Але вырашаюцца:
– У адной жанчыны немагчыма было пачысціць прыбіральню – бо ЖКХ паставіла плот. Раней машына магла пад’ехаць і пачысціць, а цяпер – няма магчымасці. Кажуць: мы што, будзем плот прыбіраць? Яна звярнулася да мяне, я напісаў скаргу на імя начальніка, нам – адпіску; мы – у абласное ўпраўленне, адтуль – таксама адпіску; ну, тады мы ў Міністэрства камунальнай гаспадаркі напісалі. Адразу прыйшлі, плот пераставілі, прыбіральню пачысцілі…
Безумоўна, Уладзімір Малярчук разумее, што далёка не ўсе пытанні, якімі ён займаецца, – праваабарончага характару.
– Збольшага да мяне прыходзяць з крымінальнымі справамі. Я, як праваабаронца, тлумачу, чым я займаюся, а чым не. Пытаюся: вашыя правы парушаныя? Тлумачу, што рабіць далей. Дапамагаю скласці заявы. Але я нікому не адмаўляю. Я пачынаю з таго, што тлумачу людзям: гэта не парушэнне правоў чалавека. Я праваабаронца. Калі вашыя правы парушаныя, то я магу напісаць скаргу, прыцягнуць увагу праз прэсу… Яны гэта разумеюць, калі я тлумачу. А да тлумачэння думаюць, што я дапамагу ўсім і ва ўсім.
“Правёў тры заняткі аб правах чалавека, пакуль не даведаўся гарвыканкам”
Шлях у праваабарону Ўладзімір Малярчук пачаў настолькі даўно, што нават паспеў факультатыўна выкладаць школьнікам правы чалавека. Сёння такое выкладанне выдае на фантастыку.
– Уся гэтая несправядлівасць мяне вельмі кранае. Можна сказаць, у мяне абвостранае пачуццё справядлівасці. Я пачаў пісаць артыкулы і распавядаць пра гэта. І людзі ўбачылі ўва мне калі не абаронцу, то чалавека, які можа вырашыць іх праблемы. І ў адзін цудоўны дзень – я не памятаю дакладна; можа, на паседжанні БХК – далі мне кніжку такую тоўстую: “Правы чалавека”. А потым з’явілася магчымасць паехаць у Варшаву, у Школу правоў чалавека (гаворка аб курсах, дзе выкладаў Марэк Навіцкі, вядомы польскі праваабаронца – прым.аўт.). Скончыў яе, вярнуўся ў Вілейку. Палаю жаданнем працаваць. Знаёмаму дырэктару школы прапанаваў: аб правах чалавека ніхто не кажа, і дзеці пра іх нічога не ведаюць. Той пагадзіўся. Выкладаў я пасля заняткаў, для восьмага-дзявятага класа, замест класнай гадзіны. Першы ўрок быў, здаецца, цікавы: вучні разумелі, што да чаго. Я ўсё тлумачыў на зразумелых прыкладах: напрыклад, у Індзіі забаранялі варыць соль індзійцам; дазволена было толькі брытанцам…
“На месцы кожнага знесенага крыжа мы будзем ставіць два”
Уладзімір Малярчук распавядаў вілейскім вучням пра Саляны паход Гандзі; але і Вілейка мае гісторыю падобнага змагання. Гісторыю, дзе вілейцы дамагліся свайго; пераканалі чыноўнікаў у тым, што не адступяцца:
– Судзілі нас за тое, што на месцы расстрэла Лапіцкага… Ведаеце гісторыю Лапіцкага? Хлапчыну расстралялі ў 1968 годзе. Тут, у Вілейцы, школьнікі стварылі антысталінскае падполле, пісалі ўлёткі. Натуральна, іх хутка накрылі. Дваім прысудзілі расстрэл. Калі прывялі іх расстрэльваць пад Вілейкай, сказалі: “Вы можаце папрасіць прабачэння, каб вас памілавалі”. Адзін папрасіў, яго адразу ад ямы адвялі. А другі – Лапіцкі – сказаў: “Я злачынства не рабіў. Няма за што прасіць прабачэння”. На месцы ягонага расстрэла мы ўмацавалі таблічку “Героям Беларусі” і паставілі велізарны камень – не ведаю, колькі тонаў ён важыў. Улады вывернулі гэты камень, завезлі на звалку і закапалі на глыбіні сем метраў. Тады мы паставілі крыж. Улады знеслі і гэты крыж. Тады мы напісалі на сайце: “Кожны раз, калі вы будзеце зносіць крыжы, мы будзем ставіць на адзін болей”. Яны знеслі два крыжы! – і мы паставілі тры. Яны зразумелі, што гэта сур’ёзна; крыжы стаяць дагэтуль…
Выкладанне школьнікам Вілейкі правоў чалавека, нажаль, трывала нядоўга:
– Тры заняткі я правёў – пакуль не даведаўся гарвыканкам. Пазванілі дырэктару і забаранілі.
Дзяржава ў асобах вілейскіх установаў адукацыі брала яшчэ некалькі спробаў наладзіць кантакт з правамі чалавека – праўда, перайначыўшы іх на свой капыл:
– Аднойчы ў ПТВ было ток-шоў “Правы чалавека”. І калі я пачаў распавядаць пра правы чалавека, мне выкладчыкі кажуць: “Вы скажыце пра абавязкі!” Я тлумачу: я вывучаў правы і свабоды, а не абавязкі, пра іх я і буду распавядаць. Выкладчыкі кажуць: “Але ж трэба, каб дзеці слухаліся… Яны абавязаныя, абавязаныя…” Не, кажу я, ёсць правы і свабоды. І болей мяне не запрашалі нікуды.
“Я гляджу – а ў яго, юрыста, балаў за тэст удвая меней, чым у мяне, электрыка!”
Ці складана было авалодаць міжнародным правам правоў чалавека? Уладзімір Малярчук хіба ўсміхаецца:
– Адукацыя ў мяне – сярэдняя. Я сам электрык. Валодаю я прыкладна дзесяцю спецыяльнасцямі. Для мяне не праблема – працаваць. Я амаль усе будаўнічыя спецыяльнасці засвоіў: электрыку, сантэхніку; я рамантую камбайны, трактары, машыны – чаго я толькі не рабіў! Кладу плітку, будую дамы… І – праваабарона. Я ў праваабарону прыйшоў таму, што быў вынік у маёй працы. Пішу артыкулы, скаргі – і адразу бачны вынік! Напэўна, мая цікаўнасць прывяла мяне да правоў чалавека: я за што ні вазьмуся, у мяне ўсё атрымліваецца.
Уладзімір Архіпавіч нават пахваліўся, з зухаватым студэнцкім гонарам, сваімі вынікамі падчас вучобы:
– Аднойчы я прыехаў на сэсію; і дай, думаю, пагляджу, як мой сусед па пакоі здаў тэст. Ён жа юрыст, павінен усё ведаць. Гляджу – а ў яго балаў удвая меней, чым у мяне, электрыка! Можа, таму ён і кінуў вучобу… Аднойчы ён звоніць мне сярод ночы: Валодзя, да мяне КДБ прыйшлі, абшукваюць; што рабіць? Я яму пачаў расказваць: няхай спачатку назавуцца, пакажуць дакументы, падставы для вобшука…
“Яны проста стаялі моўчкі”
Першы ж індывідуальны зварот Уладзіміра Малярчука ў КПЧ ААН – на парушэнне Беларуссю свабоды мірных сходаў – займеў неверагодны вынік; бадай, адзіны такі ў краіне: скаргу зарэгістравалі, але спынілі яе разгляд, бо дзяржава ліквідавала парушэнне:
– Мы стаялі ў пікеце з партрэтамі зніклых людзей. Гэта быў самы першы пікет. Увесь выканкам прайшоў міма, убачыў усе партрэты. Глядзелі і людзі, спыняліся: “Гэта што, памерлыя?” Мы тлумачылі, што гэтых людзей выкралі, распавядалі, за што… Калі ўжо звечарэла, мы пайшлі па дамах, то па кватэрах сталі забіраць людзей, якія стаялі ў пікеце. Забралі мяне; быў суд, мне далі штраф. Я абскардзіў у адной інстанцыі, у другой, потым напісаў у Камітэт ААН па правах чалавека. І тут не ведаю, што і як было – напэўна, ААН націснуў на беларускі ўрад; мне дасылалі іх ліставанне… І тут мая справа была перагледжаная. Сукала, старшыня Вярхоўнага суда, выносіць пастанову, што мае дзеянні не падпадалі пад адміністратыўную адказнасць, што мы проста стаялі моўчкі, а за гэта не трэба караць…
“Чаму я, як сабака, павінен сёрбаць суп з міскі, што стаіць на бруднай падлозе?”
Імплементацыя нормаў міжнароднага права адбываецца ў Вілейцы і больш дзіўнымі шляхамі – але кожнага разу праз намаганні і ахвярнасць Уладзіміра Архіпавіча:
– Пасадзілі мяне першы раз на суткі. Раніцай прыходзіць начальнік турмы. А ў камеры ўсё бруднае, усё чорнае: напэўна, гадамі не мылі. Кашмар! Для мяне гэта было жахліва! Я зняў кашулю, паклаў на падушку, каб легчы галавой… Кажу начальніку турмы: “Што за лухта? Дзе пасцельная бялізна, дзе коўдра, дзе ўсё астатняе?” Ён прынёс мне прасціну, навалачку… Потым я пачаў дамагацца, каб мяне на прагулку выводзілі: там так пракурана ўсё, гэты пах ніколі не знікне. А туалет які? Кран з вадой, з якога ты п’еш – роўна над унітазам. Я напісаў у санстанцыю. Але ў адказ – адпіскі, адпіскі… Калі выйшаў, то напісаў пракурору. Я знайшоў восем момантаў катавання! Чаму я, як сабака, павінен сёрбаць суп з міскі, якая стаіць на бруднай падлозе? А пракурор мне адказаў, што ніякіх катаванняў няма. Але потым даведаўся ад хлопцаў, якія там сядзелі, што ў камерах паставілі сталы, крэслы… Паўплывала тое, што я сядзеў.
Як пераканаць людзей, што за свае правы варта змагацца? Уладзімір Архіпавіч разводзіць рукамі:
– Калі ідзе ранішні шмон, усе скручваюць пасцелі і становяцца ля сценкі. А я ж не ведаў, што так трэба рабіць! Яны прыходзяць, а я сяджу на нарах. Падыходзіць дзяжурны: “Прывет, Валодзя!” Сукамернікаў маіх абшукалі… А калі начальнік турмы прынес пасцельную бялізну, я пытаюся: “Сярожа, а хлопцам прынесці?” Начальнік паглядзеў на мяне, потым на сукамернікаў: “Вам жа не трэба?” І яны ўсе галовамі заківалі: “Не-не-не!” Калі начальнік сыйшоў, я пытаюся ў іх: “Чаму адмаўляецеся? Пакуль я на сутках, і вы пасядзелі б нармальна!” Яны адказваюць: “Ты прыйшоў, а заўтра цябе не будзе; а мы тут рэгулярна. Яны ж потым на нас адыграюцца”.
“Звоніць бабка: “Я не магу хадзіць, але хачу дапамагчы”
Ні ў каго ў Вілейцы, бадай, не павернецца язык абвінаваціць Уладзіміра Малярчука ў тым, што ён нажываецца на праваабароне: па-першае, у невялікіх мястэчках усе цудоўна ведаюць, чым хто зарабляе. Па-другое, аўтарытэт Уладзіміра Архіпавіча непахісны:
– Адкуль сродкі браць? У мяне няма праблем, адкуль іх узяць. У 2010 годзе, калі былі пасадкі, я звярнуўся да людзей, каб дапамаглі сядзельцам. Мы ўсім нашым арыштаваным вілейцам далі па дзвесце даляраў. Мне звоніць бабка: “Прыйдзіце да мяне, я хадзіць не магу, але вельмі хачу дапамагчы”. Я прыходжу, а яна мне дае мільён рублёў. Я кажу: “Ну што вы, гэта шмат!” А яна: “Не-не-не, я ведаю, што патрэбная дапамога!” Прыходзіць хлопчык, дае мне 500 баксаў… Прыходзяць людзі… І апрача гэтага, я яшчэ і сам збіраў: бачу, што грошы пайшлі, і пачаў хадзіць па прадпрыемствах. Прыходзіў да дырэктара, да начальніка ўпраўлення… Тут, напэўна, адыграла ролю яшчэ й тое, што я як спецыяліст усім патрэбны. Усе з маіх паслугаў скарысталіся калісці. Я ж нават не за заробак працаваў, а за цікаўнасць: змагу зрабіць ці не? Рабіў печкі, пліты, каміны… Калі захочаш, то ўсяму навучышся; я ж і праваабароне так навучыўся…
“Прыйдзе час, і кожны будзе прыцягнуты да адказнасці”
Адзінае, што можа паўплываць на нязломнага вілейскага праваабаронцу – гэта час. Няўмольны час…
– Цяпер я згас ужо. Спачатку аднялася нага, потым у мяне быў інфаркт… Вялікія праблемы. І я бачу, што людзі не хочуць увогуле змагацца за свае інтарэсы. Не тое, што правы кагосьці іншага абараняць – свае ўласныя не хочуць. І я пачаў згасаць, згасаць… Але часам мяне зноў прарывае. І тады я зноў нешта раблю, змагаюся. А так…
Аднак не варта занадта давяраць словам праваабаронцы аб згасанні: Уладзімір Архіпавіч, нават у веку сямідзесяці гадоў, дасць фору многім маладзейшым і ўдвая, і ўтрая:
– Многія кажуць мне: “Нерваў ты шмат на гэта траціш, і ўсе хваробы твае праз гэта”. Я разумею. Але, з іншага боку, я былы спартовец: займаўся боксам, штангай – чым я толькі не займаўся! Усім! У мяне былі разрады па ўсіх відах. Эмоцыі? Можа быць, недзе прыхавана… Але няма ў мяне такога, каб я засмучаўся. Так, непрыемна. Але я ўсведамляю і разумею, што адбываецца. Баяццца? Праз што я павінен баяцца? Для многіх людзей, якія нічога не аналізуюць, усё страшна. Міліцыянта ўбачыў – ужо страшна; той дубінкай замахнуўся – яшчэ страшней…
Уладзімір Архіпавіч распавядае пра выпадкі, калі над ягоным жыццём навісала немаленькая пагроза: аўтамабіль, які збіў яго на пераходзе; супрацоўнік КДБ, які вез яго палямі і лясамі ў невядомым кірунку… У параўнанні з гэтым пікет з перспектывай разгона дубінкамі сапраўды падаюцца прыемным шпацырам у сонечны дзень:
– Яны бачаць, што я іх не баюся!
Бадай, непахісная ўпэўненасць у тым, што ён – на баку справядлівасці, і дадае супермэну з Вілейкі моцы:
– Мяне суддзя спытала аднойчы на судзе: навошта вы гэта робіце? Я адказваю: адзін напісаў незаконны рапарт, другі склаў незаконны пратакол, напісаў няпраўду, паклёп. Пракурору я скіраваў скаргу; калі ён не задаволіць яе, то таксама будзе вінаваты. І рана ці позна ўсе будуць прыцягнутыя да адказнасці. Прыйдзе час, і ўсіх будуць судзіць.
